Papieren boek beleeft come-back
Voor regelrechte boekenwurmen was de komst van digitale leeshulpmiddelen een uitkomst. Op een e-reader bijvoorbeeld, kun je stápels boeken kwijt. Stoot digitaal lezen het papieren boek daarmee van de troon? Verre van, zo menen experts, en bevestigen de cijfers. Het papieren boek blijkt een heel robuust medium en is zelfs met een come-back bezig.
45 procent van de Nederlanders leest wel eens een e-book. Dat is een van de uitkomsten van een onderzoek dat Stichting Lezen binnen de Stichting Marktonderzoek Boekenvak liet uitvoeren door onderzoeksbureau GfK. Met de digitalisering kregen notoire leesliefhebbers er dan ook vernuftige tools bij.
De e-reader bijvoorbeeld, die een lange aanloop kende, maar zo rond 2007 een volwaardige entree maakte op de Nederlandse markt. En later verschillende apps om op andere digitale apparaten boeken te lezen. Eindelijk op reis zonder je een breuk te zeulen aan de vakantielectuur. En in plaats van een dikke pil een handzaam device voor in de luie stoel, hangmat of bed. Naast handig, is digitaal lezen soms ook goedkoper. Bovendien nemen papieren boeken in huis de nodige ruimte in.
E-reading populair bij wat oudere vrouwen
Toch gaat er een zekere nuance schuil achter het cijfer van 45 procent. Zo leest maar 6% van alle boekenlezers louter e-books, aldus onderzoeker Niels Bakker van Stichting Lezen. De e-reader is volgens hem lang niet zo omarmd als misschien verwacht.
‘Uit verschillende onderzoeken komt wel stelselmatig naar voren dat vooral vrouwen van middelbare leeftijd en ouder boeken lezen van e-readers. Zij lezen verreweg het meest en vinden het praktisch dat ze meerdere boeken kwijt kunnen op één apparaat. Maar de e-reader is lang niet zo in ons leven doorgedrongen als veel andere digitale hulpmiddelen’, zegt Bakker, die promotie-onderzoek verrichtte naar de verschillen tussen lezen van papier en via schermen.
Jongeren hebben weinig met e-readers
Ondanks de alomtegenwoordige digitalisering is de rol van de e-reader zelfs wat marginaal gebleven, zo merkt Adriaan van der Weel op. Hij is emeritus Bijzonder Hoogleraar Boekwetenschap en Digitale Media aan de Universiteit Leiden. ‘Zelfs in het begin was er geen sprake van een massale omarming, zeker niet als je het afzet tegen papier. Vrouwen zijn vooral de doelgroep, maar jongeren vinden zo’n apparaat niet sexy. Zij gebruiken veel liever een smartphone of tablet.’
Digitale haast
De meeste mensen kiezen nog voor papier als ze een boek willen lezen. Zo leest 49 procent volgens onderzoek van de Stichting Marktonderzoek Boekenvak & GfK louter gedrukte boeken. Ze bieden ook vandaag de dag nog steeds verschillende voordelen.
‘We lezen onzorgvuldiger van schermen dan van papier’, zegt Van der Weel. ‘Daardoor onthoud je beter wat je leest van papier dan van een scherm. Ook is het tekstbegrip digitaal minder groot, zo blijkt duidelijk uit talrijke grote onderzoeken. Dat effect is het grootst bij langere, niet-narratieve teksten met een hoge informatiedichtheid. Daarom verdwijnen fysieke boeken hopelijk ook niet zo snel uit het onderwijs.’
Lezen is keihard werken
In het debat over lezen van papier versus digitaal wordt de e-reader vaak op één hoop gegooid met andere digitale apparaten zoals de smartphone en tablet. En dat is niet geheel gegrond, meent Bakker. Hij zag in zijn onderzoeken dat lezen van een e-reader iets wezenlijk anders is dan van andere devices.
En ook Van der Weel benoemt dit onderscheid: ‘Het probleem met het lezen van digitale apparaten is dat het gepaard gaat met veel afleiding door de talloze functies die ze hebben. Met name de smartphone is een verzamelplaats van functionaliteiten die samen de aandacht vasthouden en zorgen dat je het apparaat maar moeilijk weg legt. Alles is interessanter dan lezen, terwijl lezen juist alle aandacht vraagt. Sterker nog: het is keihard werken.’
Digitaal is de e-reader volgens de geïnterviewden het beste hulpmiddel om een boek te lezen. Die heeft al die afleidende functies tenslotte niet en is louter bedoeld voor het lezen. ‘De e-reader benadert papier het best’, zegt Bakker. ‘Uit mijn onderzoeken komt die dan ook het best uit de bus. Dit komt ook doordat het scherm vanwege de gebruikte e-Ink-technologie rustiger is voor de ogen en de hersenen.’
Ontlezing: een zorgwekkende trend
Hoewel er verschillende mogelijkheden zijn om boeken te lezen, kunnen we ons niet onttrekken aan de bredere maatschappelijke ontwikkeling van ontlezing. We lezen veel minder boeken dan vroeger. Jonge kinderen van nul tot zes jaar komen minder vaak in aanraking met boeken dan met schermmedia, blijkt uit onderzoek van Nikken, Tuijnman en Klaver in 2025: zij brengen volgens dit onderzoek per dag anderhalf uur door met digitale media tegenover gemiddeld 22 minuten waarin zij voorgelezen worden of zelf (papieren) boeken bekijken.
Dat was vroeger wel anders. ‘Lezen werd sinds het ontstaan van de boekdrukkunst steeds populairder als tijdverdrijf’, zegt Van der Weel. ‘En lange tijd waren er natuurlijk geen andere media zoals radio, tv en internet. Naast dat het een leuke bezigheid was, had dat nog een ander voordeel. Wie regelmatig leest, leert lineair en analytisch denken. Ook daarom is het zorgwekkend dat er steeds minder naar boeken wordt gegrepen.’
Superieure ervaring
Mogelijk kan de aanwezigheid van zowel digitale leeshulpmiddelen als papieren exemplaren de kans dat jongeren een boek pakken vergroten. De twee genoemde experts zien daarin nog steeds een grote rol weggelegd voor het fysieke boek. Ook vanwege de zintuiglijke ervaring en beleving die het lezen van een papieren boek meegeeft. ‘Kinderen die een papieren boek lezen weten als geen ander hoe fijn dit kan zijn, een uitvlucht uit de digitale wereld, zónder afleiding’, aldus Van der Weel.
Ook Niels Bakker ziet het papieren boek niet snel verdwijnen, hoezeer de samenleving ook is gedigitaliseerd. ‘De invloed van de digitalisering is bij muziek bijvoorbeeld vele malen groter. De meeste verkopen zijn tegenwoordig afkomstig uit digitale streaming. Van alle verkochte boeken is slechts tien procent een e-book. Het papieren boek is een heel robuust medium. Ook in het onderwijs. En dat zal voorlopig nog wel zo blijven.’
Aantal boekwinkels stijgt weer
Waar de komst van de e-reader het einde van het papieren boek zou inluiden, weten we inmiddels beter. In de Verenigde Staten steeg het aantal Barnes & Nobles boekenwinkels in 2024 van 610 naar 653, een netto stijging van 43, ofwel 7%. Dat aantal vestigingen steeg sowieso al sinds 2020. Hoe dat kwam?
- Onder de nieuwe ceo James Daunt kregen winkels autonomie om hun aanbod lokaal af te stemmen, zoals onafhankelijke boekhandels dat doen.
- Minder nadruk op massa-aanbiedingen en meer ruimte voor literaire titels, lokale auteurs, en persoonlijke service.
- Veel consumenten willen minder tijd achter schermen doorbrengen.
De ontwikkelingen in de VS staan niet op zichzelf. In Nederland is de meerjarige daling van het aantal boekenwinkels sinds 2021 tot stilstand gekomen. Inmiddels zien we zelfs een flinke kentering: tussen 2023 en 2024 steeg het totale aantal winkels in Nederland dat zich uitsluitend op boeken richt met 75: van 585 naar 660, een toename van 12,9%. Het totale aantal verkooppunten van papieren boeken bedraagt overigens 1.500. De online afzet van papieren boeken blijft ondertussen stabiel, echter bij een flinke stijging van het aantal online (niche) boekenwinkels.
Foto boven: Boekenwinkels moeten het ook van hun beleving hebben. Daaraan geen gebrek in Boekhandel Dominicanen in de 13e eeuwse, gotische Dominicaanse kerk in Maastricht, onlangs nog verkozen tot Mooiste Boekwinkel ter Wereld.
Tekst: Marjolein Straatman.
Wil je het gedrukte PRINTmatters magazine ontvangen? Neem een proefabonnement.
